Weerstandsvermogen, risicobeheersing & kengetallen

Inleiding
Voor een goed inzicht in onze financiële positie is het van belang om inzicht te krijgen in de potentiële mee- en tegenvallers (risico’s) en in onze mogelijkheden om deze tegenvallers op te vangen (= de weerstandscapaciteit). Dit inzicht geeft een beeld van de robuustheid van onze financiële situatie. Naast het verkrijgen van inzicht in de financiële weerbaarheid, proberen wij met het uitvoeren van risicomanagement een voortschrijdend en structureel inzicht te krijgen in de risico’s die we lopen bij het behalen van de doelstellingen van de organisatie.
Voor de beoordeling van ons weerstandsvermogen zijn twee elementen van belang:

• De weerstandscapaciteit: de middelen en mogelijkheden waarover wij (kunnen) beschikken om niet-begrote, onvoorziene kosten (risico’s) te dekken.
• De risico’s: risico’s van materiële betekenis waarvoor geen maatregelen, in de vorm van bijvoorbeeld een verzekering of voorziening, zijn getroffen.

Twee maal per jaar, bij de programmabegroting en bij de jaarstukken, actualiseren we onze risico's en beoordelen we in hoeverre ons weerstandsvermogen toereikend is. Dit doen we aan hand van de gestelde kaders uit de nota risicomanagement en weerstandsvermogen. De beschikbare weerstandscapaciteit zoals deze volgt uit deze begroting zetten we af tegen de geactualiseerde en gekwantificeerde risico-inventarisatie per september 2022.

In deze paragraaf gaan wij achtereenvolgens in op de beschikbare weerstandscapaciteit en de wijze waarop deze is berekend, de benodigde weerstandscapaciteit en het risicoprofiel waarop dit is gebaseerd en de relatie tussen de benodigde en de beschikbare weerstandscapaciteit. Tot slot gaan we in op een aantal financiële kengetallen.

Beschikbare weerstandscapaciteit
Tot de weerstandscapaciteit van de gemeente worden gerekend:
• De algemene reserves
• De onbenutte belastingcapaciteit OZB
• De begrotingsruimte

Algemene reserves
Onder onze algemene reserves verstaan we de algemene reserve en de reserve Grondbedrijf. De verwachte omvang van de algemene reserve per 1 januari 2023 bedraagt, op basis van voorliggende begrotingscijfers, € 11,4 miljoen en de verwachte omvang van de reserve grondbedrijf € 27,7 miljoen.

De onbenutte belastingcapaciteit
De onbenutte belastingcapaciteit is de extra ruimte die we hebben om de belastinginkomsten te maximaliseren. In de nota risicomanagement en weerstandsvermogen is vastgelegd dat we hiervoor de ruimte hanteren die er is ten opzichte van de artikel 12 normen voor een redelijk belastingpeil. Deze berekening wordt ook door veel andere gemeenten gehanteerd. Uit deze berekeningen blijkt dat in Nieuwegein geen sprake is van onbenutte belastingcapaciteit.

Begrotingsruimte
Het begrote resultaat van deze begroting is € 0,7 mln.

Beschikbare weerstandscapaciteit
Op grond van bovengenoemde uitgangspunten bedraagt de beschikbare weerstandscapaciteit per 1 januari 2023 naar verwachting € 39,8 mln.

Benodigde weerstandscapaciteit
Om het weerstandsvermogen te kunnen beoordelen moet de beschikbare weerstandscapaciteit afgezet worden tegen de risico's. Het totale ingeschatte maximale gevolg op basis van kansberekening van alle geïnventariseerde risico's bedraagt afgerond € 50,5 mln. Door de maximale gevolgen van de individuele risico's bij elkaar op te tellen ontstaat een te negatief oordeel over het weerstandsvermogen. Het is immers vrijwel zeker dat niet alle risico’s zich tegelijkertijd voor zullen doen. Daarnaast zal niet ieder risico zich daadwerkelijk in de maximale omvang voordoen. Om deze overschatting van risico's te voorkomen is gebruik gemaakt van risicosimulatie (de Monte Carlo methode). In de nota risicomanagement en weerstandsvermogen is vastgesteld dat voor de bepaling van de benodigde weerstandscapaciteit wordt uitgegaan van een risicosimulatie waarbij een zekerheidspercentage van 90% wordt gehanteerd. Uit de uitgevoerde risicosimulatie volgt dat met 90% zekerheid een bedrag van € 8,9 mln. voldoende is om alle risico's van de gemeente te kunnen afdekken (de benodigde weerstandscapaciteit).

Risicoprofiel
Er zijn gemeentebreed vele risico's in beeld. Dit betreft niet alleen financiële risico's, maar ook bijvoorbeeld juridische, personele en imagorisico's. Daarnaast zijn risico's niet alleen negatief, er kunnen zich ook positieve risico's voordoen, oftewel kansen.
In onderstaande tabel presenteren wij alleen de belangrijkste financiële risico's voor wat betreft kans en gevolg. In de berekening van de benodigde weerstandscapaciteit zijn uiteraard alle financiële risico's meegenomen.  
De totale omvang van de benodigde weerstandscapaciteit berekend op basis van kansberekening, terwijl in het hieronder opgenomen staatje de maximale omvang van individuele risico's is opgenomen. Een vergelijking van deze bedragen is derhalve niet relevant.

* Dit betreft de uitkomst van de afzonderlijk voor deze exploitaties uitgevoerde inventarisatie en de daarop toegepaste risicosimulatie naar de stand van 1 september 2022.

Toelichting op de belangrijkste risico's:

• Risico's grondbedrijf: dit betreft het totaal van de risico's voor het grondbedrijf. Het maximale financiële gevolg bedraagt € 24,5 mln. Dit maximale gevolg is hoger dan bij de vorige risico-inventarisatie (in februari 2022, t.b.v. de jaarrekening). Dit wordt veroorzaakt door het algemene risico dat de kosten voor onder andere bouw en woonrijp maken stijgen, mogelijk lagere grondopbrengsten in deelgebied 4 van het Klooster als gevolg van een lopende bestemmingsplanprocedure en twee nieuwe grondexploitaties (Mondriaanlaan en Politiebureau) die ook financiële risico's met zich meebrengen.
• Stijgende tarieven voor energie en gas: de gemeente Nieuwegein moet, mede vanwege de oorlog in Oekraïne, de contracten voor de levering van gas en energie opnieuw aanbesteden. In de bestuursrapportage 2022 zijn de budgetten reeds bijgesteld, maar het risico bestaat, gezien de grote onzekerheden op de gas- en energiemarkt, dat dit bedrag ontoereikend is om de tariefstijging op te vangen.
• Het financiële gevolg van de onzekere ontwikkeling rondom het macro budget BUIG en BBZ is iets verhoogd, ten opzichte van de begroting 2022, zowel qua omvang als kans. De verwachting bestaat dat het aantal bijstandsgerechtigden vooralsnog niet hard stijgt. Echter de factoren waarop de omvang van rijksmiddelen worden gebaseerd zijn complex en moeilijk te voorspellen, waardoor het risico aanwezig is dat de rijksbijdrage ontoereikend is om de uitgaven op te vangen.  
• Er is sprake van krapte op de arbeidsmarkt, met name daar waar het specialistische functies betreft. Dit betekent dat we extra inzetten op de werving. Maar dit betekent ook dat we (tijdelijk) inhuren om taken uit te kunnen (blijven) voeren. Daarnaast hebben we te maken met een hoog percentage ziekteverzuim (medio 2022: ruim 9%). Doel is om dit percentage omlaag te brengen naar onze streefwaarde. Door dit (nog) hoge verzuimpercentage, is het (soms) nodig om tijdelijk extra personeel in te zetten. De extra kosten die deze factoren met zich meebrengen, kunnen we deels opvangen binnen de personeelsbegroting. Echter gezien de oplopende krapte op de arbeidsmarkt en als gevolg daarvan ook duurdere inhuur, bestaat het risico dat deze ruimte ontoereikend is.
• De verwachting is dat door de stijgende prijzen voor energie en gas en daarmee samenhangende inflatie de armoedeproblematiek onder inwoners toe zal nemen. Het risico bestaat dat de compensatie door het Rijk niet voldoende is voor dekking van deze kosten.  

Ratio weerstandsvermogen
De benodigde weerstandscapaciteit die uit de risicosimulatie voortvloeit, kan worden afgezet tegen de beschikbare weerstandscapaciteit. De uitkomst van die berekening vormt de ratio voor het weerstandsvermogen.

In de nota Risicomanagement is vastgelegd dat we streven naar een beschikbaar weerstandsvermogen dat tenminste ruim voldoende is. Dit  betekent een ratio weerstandsvermogen boven de 1,4. De ratio weerstandsvermogen ligt hier fors boven. Ten opzichte van de begroting 2022 is deze vrijwel gelijk gebleven.

In deze cijfers is het effect van de, onder voorbehoud van goedkeuring van de raad, bijdrage van €15 miljoen aan het regionale bod aan het Rijk voor snel OV tussen Utrecht en Nieuwegein niet meegenomen. Op basis van de huidige inzichten schatten wij in, dat ook met deze bijdrage van €
15 miljoen de ratio voor het weerstandsvermogen minimaal van ruim voldoende omvang zal blijven. Eén en ander zal ook afhankelijk zijn van de wijze van financieren, die het komende jaar in beeld wordt gebracht.

Financiële kengetallen
Sinds 2015 is in het Besluit Begroting en Verantwoording (BBV) een aantal financiële kengetallen voorgeschreven in de paragraaf weerstandsvermogen en risicobeheersing. Deze kengetallen zijn bedoeld om inzicht te geven in de financiële weerbaar- en wendbaarheid van de gemeente. Hiermee krijgt de raad gemakkelijker inzicht in de financiële positie van de gemeente en in de baten en lasten. Deze kengetallen vormen een verbinding tussen de verschillende aspecten die de raad in de beoordeling van de financiële positie kan betrekken om daar een verantwoord oordeel over te kunnen geven. De kengetallen leveren daarmee ook een bijdrage aan de kaderstellende en controlerende rol.

Hieronder presenteren wij de kengetallen van Nieuwegein over rekening 2021, begroting 2022 en begroting 2023 t/m 2026.

 
Hieronder lichten wij de kengetallen toe.

Netto schuldquote:
De netto schuldquote geeft inzicht in het niveau van de schuldenlast van de gemeente ten opzichte van de eigen middelen (baten). Het geeft hiermee een indicatie in welke mate de rentelasten en aflossingen op de exploitatie drukken. Hoe lager de netto-schuldquote is, des te beter.
De komende jaren zien we door een toename van de investeringen, die worden gefinancierd door leningen, een oplopende schuldquote. Er sprake van een gemiddeld risicoprofiel als deze schuldquote ligt tussen 90% en 130%. Wij blijven de komende jaren binnen aan de onderkant van deze bandbreedte.

Solvabiliteitsratio:
Onder de solvabiliteitsratio wordt verstaan het eigen vermogen als percentage van het totale vermogen. Hoe hoger de solvabiliteitsratio is, des te beter.
Als signaalwaarde voor de solvabiliteitsratio geldt een percentage van 20%. De ratio daalt in de komende jaren, door de toename aan investeringen gekoppeld aan een afname van de reserves en nadert de signaalwaarde in 2026. Kanttekening hierbij is dat er in de berekening geen rekening wordt gehouden met toekomstige winsten op het grondbedrijf, terwijl verwachte verliezen al wel zijn verwerkt in de balans.

Structurele exploitatieruimte:
Dit kengetal is van belang om te kunnen beoordelen welke structurele ruimte een gemeente heeft om de eigen lasten te dragen, of welke structurele stijging van de baten of structurele daling van de lasten daarvoor nodig is. Dit kengetal geeft aan hoe groot de structurele exploitatieruimte is, doordat wordt gekeken naar de verhouding tussen structurele baten en structurele lasten in vergelijking met de totale baten. Hoe hoger dit kengetal is, des te beter.
Op dit moment is de structurele exploitatieruimte nog van ruim voldoende niveau. Echter in 2026 slaat deze om naar een negatief percentage.

Grondexploitatie:
Dit kengetal geeft weer hoe de waarde van de grond zich verhoudt tot de totale (geraamde) baten. Bij dit kengetal geldt dat hoe lager deze is, des te minder risico we als gemeente lopen. We hebben nog steeds, ten opzichte van onze baten, weinig grondvoorraad. Hierdoor lopen we weinig risico.

Belastingcapaciteit:
De belastingcapaciteit geeft inzicht hoe de belastingdruk in de gemeente zich verhoudt ten opzichte van het landelijke gemiddelde. Het kengetal belastingcapaciteit vergelijkt de woonlasten (OZB, rioolheffing, afvalstoffenheffing) van een gemiddeld gezin in Nieuwegein met landelijke cijfers. Deze landelijke cijfers zijn gebaseerd op gegevens over 2022. In vergelijking hiermee ligt de belastingcapaciteit iets onder het gemiddelde in Nederland.